Các nhà nghiên cứu cho rằng để liệt kê đầy đủ và rõ ràng những yếu tố ảnh hưởng đến định hướng nghề cho VĐV là điều khá khó. Dưới đây chỉ là danh sách một số yếu tố cơ bản, đơn giản gây tác động lớn đến hoạt động định hướng nghề cho VĐV mà chúng tôi tổng hợp được.
Chuẩn bị tâm lý trước khi kết thúc sự nghiệp thi đấu của VĐV
Chuẩn bị tâm lý trước khi kết thúc sự nghiệp thi đấu thể thao là một trong những yếu tố cần thiết để hỗ trợ cho hoạt động định hướng nghề của VĐV. Việc không chuẩn bị tâm lý trước khi kết thúc sự nghiệp thi đấu thể thao mang lại khá nhiều ảnh hưởng tiêu cực đến cuộc sống, tâm lý và ngay cả vấn đề tài chính của VĐV. Theo nghiên cứu của Blinde và Greendorfer và Crook và Robertson, những VĐV gặp phải khủng hoảng sau giải nghệ thường là những người không có thói quen chuẩn bị tâm lý sau khi kết thúc sự nghiệp, cũng như chưa định hướng được việc làm tiếp theo họ phải theo đuổi là gì. Còn đối với một số VĐV, họ cho rằng việc nghĩ đến nghề nghiệp sau khi kết thúc sự nghiệp thể thao là một việc làm thể hiện cho sự yếu kém trong trình độ, thi đấu không hiệu quả... Chính vì vậy, họ luôn chỉ tập trung nghĩ làm thế nào để giữ vững được phong độ, kết quả thi đấu cao và gặt hái được nhiều thành tích.
Đối với những cá nhân có thói quen chuẩn bị tâm lý trước khi kết thúc sự nghiệp thi đấu, họ lại thường không gặp phải quá nhiều khủng hoảng trong khoảng thời gian giải nghệ. Họ biết cách cân bằng giữa sự nghiệp thi đấu thể thao chuyên nghiệp, cũng như trau dồi các kỹ năng sống và kỹ năng “mềm” cơ bản khác. Ngoài ra, họ biết cách nhìn nhận rõ ràng điểm mạnh, điểm yếu của bản thân để từ đấy phát triển mạnh hơn những điểm tốt, tạo tiền đề cho công việc của tương lai.
Hình ảnh và cái tôi cá nhân
Các VĐV luôn có tư duy “hình ảnh của họ được xây dựng sau những thành công trong thi đấu thể thao”. Vậy nên, việc giữ gìn hình ảnh của họ là việc làm vô cùng quan trọng. Nếu như việc thi đấu thành công, gặt hái nhiều thành tích cao trong sự nghiệp thể thao… giúp VĐV tạo dựng được hình ảnh đẹp trong lòng công chúng, thì việc chấm dứt sự nghiệp thi đấu phần nào khiến các VĐV cảm thấy “cả xã hội quay lưng lại với bản thân mình”. Họ còn cho rằng, tất cả những công việc sau này họ làm khi kết thúc sự nghiệp thi đấu đều không thể nào giúp họ xây dựng hình ảnh đẹp như thời kỳ thi đấu đỉnh cao.
Chính tư duy cực đoan này đã khiến cho việc định hướng công việc cho VĐV sau khi kết thúc sự nghiệp thi đấu là một hành động khá khó khăn, đặc biệt là với những người thi đấu thể thao chuyên nghiệp, thể thao nhà nghề.
Kỹ năng quản lý trình độ năng lực bản thân
Theo Botterhill, một VĐV có kỹ năng tốt trong việc quản lý năng lực bản thân sẽ có nhiều lợi thế hơn một VĐV khác sau khi họ kết thúc sự nghiệp thể thao. Botterhill giải thích rằng, một VĐV chuyên nghiệp hay VĐV nhà nghề, họ thường không có thói quen quản lý trình độ, năng lực bản thân, ít có thói quen đưa ra các quyết định và hành động, mà phụ thuộc khá nhiều vào HLV hoặc người giám sát trực tiếp. Chính việc làm này khiến cho VĐV không hiểu được hết trình độ, khả năng của bản thân, khiến họ không có nhiều cơ hội trong việc tìm kiếm việc làm trong tương lai.
Người HLV có thể là một trong những nhân tố giúp kỹ năng quản lý trình độ và năng lực của bản thân VĐV tăng cường bên cạnh việc huấn luyện và theo sát họ trong quá trình luyện tập. Theo nghiên cứu của Werthner và Orlick (1986) quá trình huấn luyện và giám sát VĐV có tác động không hề nhỏ đến định hướng nghề cho VĐV sau khi họ giải nghệ. Mối quan hệ tích cực giữa VĐV và HLV có thể giúp VĐV trau dồi, nâng cao trình độ, gặt hái được nhiều thành tích trong cả thi đấu và cuộc sống. Tuy nhiên, mối quan hệ tiêu cực giữa VĐV và HLV có thể khiến cho cuộc đời VĐV hoàn toàn khác theo một chiều hướng xấu, và phần nào ảnh hưởng đến con đường phát triển sự nghiệp thể thao của VĐV, khiến họ phải kết thúc sự nghiệp thi đấu thể thao sớm hơn.
Sự ủng hộ của xã hội và gia đình
Sự tác động của xã hội và gia đình cũng là một trong những yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến định hướng nghề cho VĐV sau khi họ kết thúc sự nghiệp thi đấu thể thao. Hỗ trợ tích cực từ phía gia đình và xã hội có thể khiến khoảng thời gian khủng hoảng sau khi giải nghệ của VĐV rút ngắn lại, giúp họ cảm thấy tự tin và thoải mái hơn khi chuyển sang các công việc khác trong tương lai (Werthner và Orlick, 1986). Trong khi đấy, một số VĐV khác có thể cảm thấy khoảng thời gian kết thúc sự nghiệp thi đấu của họ càng mệt mỏi và nặng nề hơn khi xung quanh họ, tất cả các bạn bè, đồng nghiệp cũ đều tiếp tục với sự nghiệp thi đấu thể thao, không có ai chia sẻ những câu chuyện của họ, khiến nhóm VĐV càng “chìm vào bế tắc”, “bị rơi vào trạng thái cô lập”.
Chính vì vậy, các nhà nghiên cứu thể thao, các chuyên gia thể thao và các nhà khoa học thể thao đều thống nhất rằng, sự ủng hộ, khuyến khích, hỗ trợ tâm lý, tinh thần, vật chất, tài chính của gia đình và xã hội đến nhóm VĐV sau khi giải nghệ là vô cùng quan trọng.
Tuy nhiên, nhà khoa học Haerle lại cho rằng mối quan hệ, tương tác hỗ trợ này bắt buộc phải là mối quan hệ hai chiều. Có nghĩa là khi xã hội, gia đình ủng hộ, hỗ trợ đội ngũ VĐV giải nghệ này, thì chính những VĐV này cần phải có thái độ hợp tác, chia sẻ, cố gắng… chứ không nên tự tạo áp lực cho bản thân mình.
Giải nghệ tự nguyện và bất tự nguyện
Khủng hoảng sau giải nghệ của các VĐV thường xảy ra đối với những cá nhân bị đẩy vào tình huống kết thúc sự nghiệp thi đấu một cách bất tự nguyện. Lý do khiến họ chấm dứt sự nghiệp thi đấu có thể đến từ nhiều nguyên nhân: chấn thương, cắt giảm nhân sự, mâu thuẫn với ban huấn luyện hoặc lãnh đạo của đội tuyển, lý do cá nhân… Trong đấy, lý do chấn thương thường để lại nhiều khủng hoảng nặng nề nhất, và việc định hướng nghề cho nhóm VĐV gặp phải lý do này thường khó khăn nhất. Họ thường không tưởng tượng được ra với tình trạng chấn thương của cá nhân, họ có thể tiếp tục làm được công việc gì, vào lúc nào và như thế nào. Đặc biệt là những VĐV trẻ đang được huấn luyện thi đấu thể thao theo hướng chuyên nghiệp, với họ, mục tiêu cho sự nghiệp thể thao, thành tích thi đấu cá nhân họ còn chưa đạt được, huống chi bây giờ lại còn trong giải nghệ vĩnh viễn do chấn thương.
Còn đối với những VĐV quyết định giải nghệ tự nguyện, thông thường họ đã có sự chuẩn bị kỹ lưỡng cả về trình độ, kỹ năng lẫn tâm lý. Vì vậy việc định hướng nghề được bản thân họ xác định khá rõ ràng ngay từ đầu và họ dễ dàng hòa nhập được với công việc mới không lâu sau khi sự nghiệp thi đấu thể thao kết thúc.
Chính sách hỗ trợ cơ hội việc làm cho VĐV
Chính phủ bất kỳ một quốc gia nào khi phát triển sự nghiệp thể thao đều xây dựng các chính sách hỗ trợ cho VĐV từ lúc tìm kiếm, phát triển, cho đến khi họ kết thúc sự nghiệp thi đấu. Chính sách hỗ trợ cơ hội việc làm cho VĐV là một trong những chính sách quan trọng giúp VĐV cảm thấy luôn ổn định trong quá trình thi đấu và luyện tập thể thao.
Chính sách hỗ trợ cơ hội việc làm cho VĐV có thể là những chương trình hợp tác giữa Chính phủ với các cơ quan, tổ chức xã hội trong việc trao cơ hội việc làm mới cho các VĐV dựa trên năng lực của họ sau khi kết thúc sự nghiệp thi đấu thể thao. Hay đôi khi là các chương trình học tập, trau dồi kinh nghiệm của các tổ chức giáo dục đến đội ngũ VĐV tiềm năng của quốc gia, giúp họ không những có kinh nghiệm, kỹ năng thi đấu tốt, mà còn có một nền tảng giáo dục cơ bản và phát triển.
Trần Nhu (t/h)