Người Thái Điện Biên đang chơi Tó phại (Ảnh: ST)

Khác với các trò chơi khác, Trò chơi dân gian Tó phại của người Thái là trò chơi đặc thù chỉ dành cho nam giới lứa tuổi trung niên và cao niên, khi tham gia chơi cờ này phải có 4 người, vì vậy những người tham gia trò chơi này phải có kinh nghiệm và có sự tính toán kỹ lưỡng và kỹ năng phán đoán trong từng người chơi, lần chơi thì mới dành phần thắng.

Trò chơi dân gian này về nguyên vật liệu chuẩn bị cũng tương đối công phu, khi chuẩn bị chơi ban tổ chức hoặc người chơi sẽ chuẩn bị bàn cờ. Bàn cờ được làm làm bằng gỗ, trên mặt bàn cờ bằng phẳng, bàn cờ có hình chữ nhật có chiều dài 60-80cm, chiều rộng 40-50cm, bề dầy của mặt bàn khoảng 2cm. Quân cờ: Có 32 quân (quân cờ có thể làm bằng gỗ, sừng trâu hoặc bằng nhựa cứng), quân có hình chữ nhật chiều rộng 3cm, chiều dài 5cm, chiều cao 1cm, trên mặt mỗi quân có đục các lỗ, các lỗ được xắp xếp theo thứ tự từ 2 đến 12 lỗ. Được chia làm 2 hàng.

Hàng chẵn (hàng Then) có 11 đôi = 22 quân trong đó then 12 lỗ (6 đen, 6 trắng), khọ 4 lỗ (2 đen, 2 trắng), dịn 10 lỗ (8 lỗ đen, 2 lỗ trắng), tỷ (2 lỗ đen), Hóc khoang mụi (10 lỗ trắng), Xì tắng (4 lỗ trắng),  hù bóng  (11 lỗ trắng), sít đanh 40 lỗ (4 lỗ đen, 6 lỗ trắng), chết tẳng 7 lỗ (1 lỗ đen, 6 lỗ trắng), tìn mà 6 lỗ (1 lỗ đen, 5 lỗ trắng)

Hàng lẻ (hàng Cẩu) có 5 đôi và 10 quân; bộ 9 có hai quân (01 quân có 9 lỗ đen và 01 quân có 9 lỗ trắng), bộ tám (01 quân có 6 lỗ trắng và 2 lỗ đen, 01 quân có tám lỗ trắng), bộ bẩy (01 quân có 1 lỗ đen và 6 lỗ trắng, 01 quân có 6 lỗ trắng), bộ năm (01 quân có 4 lỗ đen và 1 lỗ trắng, 01 quân có 2 lỗ đen và 3 lỗ trắng) và bộ độc (01 quân có 1 lỗ đen và 2 lỗ trắng, 01 quân có 4 lỗ đen và 2 lỗ trắng)

Cách chơi: Căn cứ vào số lượng người chơi ban tổ chức hoặc người chơi quyết định hình thức  chơi như thi đấu chia bảng, thi đấu vòng tròn, hoặc trực tiếp một lần thua. Nếu ở vòng đấu loại cùng 1 lúc có thể cho nhiều người cùng thi đấu và thi đấu trên 1 hoặc nhiều bàn để chọn người nhất của mỗi bàn vào thi đấu vòng trong. Trong một trận đấu có thể thi đấu 3 hoặc 5 ván, sau khi kết thúc 1ván trọng tài sẽ ghi lại kết quả của từng người cùng chơi, sau khi kết thúc trận đấu trọng tài sẽ cộng tổng số điểm của mọi người cùng chơi lại và công bố, ai có số điểm cao hơn thì xếp trên.

Trước khi thi đấu ban tổ chức tiến hành cho người chơi bốc thăm bằng quân cờ, người nào bốc cũng được, sau khi bốc xong người bốc sẽ đếm số lỗ trên quân, sau đó đếm số lỗ xoay vòng từ vị trí người bốc theo chiều từ trái qua phải, cứ 1 lỗ tương ứng với vị trí của một người chơi, đếm cho đến khi lỗ cuối cùng rơi vào vào vị trí của người nào thì người đó được đi trước.

Quy định chơi, người đi trước có thể hạ 1 đôi, nhiều đôi, hoặc 1 quân, nhiều quân là tùy thuộc vào bài của mình (nhưng phải hạ hợp lệ theo đúng quy định), số người cùng chơi còn lại theo dõi xem nếu bài của mình có số quân to hơn và tương ứng với số quân của người đi trước thì được đánh, cứ như vậy cuối cùng ai có số quân tương ứng và to hơn thì người đó sẽ thắng lần đi đó và dành quyền đi trước ở lần tiếp theo,  còn số người có số quân nhỏ hơn thì cũng phải hạ số quân tương ứng với số quân của người đi trước, nhưng số quân đó phải úp xuống, chỉ có số quân của người thắng mới được ngửa, số quân đó được xếp thành từng cọc, 1 cọc có 4 quân.

Cách tính điểm của mỗi ván đấu tùy thuộc vào ban tổ chức, hoặc người chơi quy định. Người thắng ở các lần đi trước (hay 1ván đấu) được 1 điểm, những người thua không điểm. Sau khi kết thúc trận đấu trọng tài xét điểm, ai được điểm cao hơn xếp trên, ai điểm thấp xếp dưới, phần thưởng của ban tổ chức (theo từng cuộc thi) có thể là một chén rượu chúc mừng cho người thắng, hoặc trao vật phẩm trao giải nhất, nhì, ba, tư cho các cá nhân đoạt giải.

Việc chơi cờ Tó phại người xem cũng có thể học được cách chơi và chiến thuật của nhau để hiểu được lối đánh, có thể bắt bài hoặc tạo tâm lý cho đối phương. Trò chơi dân gian Tó Phại không thể thiếu trong các dịp cưới hỏi, lễ hội, Tết cổ truyền của đồng bào dân tộc Thái mà còn thường xuyên tổ chức chơi trong các buổi sinh hoạt cộng đồng, gặp gỡ người thân, bạn bè sau những ngày lao động mệt nhọc. Thông qua trò chơi dân gian này đồng bào dân tộc Thái còn quảng bá hình ảnh nhằm bảo tồn, gìn giữ và phát triển trò chơi dân gian Tó phại của người Thái trên địa bàn tỉnh Điên Biên ngày một phát triển.

Sĩ Tình